afb.

Engelen, Graaf van Solmsweg 75

architect: H. de Graaf
datering: 1933

Redengevende omschrijving Graaf van Solmsweg 73 en 75

Context (Bouw)historie: Engelen is sinds 1481 een zelfstandige parochie met als patroon St. Lambertus. Deze werd in 625 in Maastricht geboren en stierf in 705. Hij werd in Luik (België) begraven. Van 1610 tot 1797 had Engelen geen zelfstandige parochie. De gelovigen gingen in Bokhoven en later in Orthen naar de kerk. Na de heroprichting van de parochie in 1797 kerkten de Engelenaren enige tijd in een door de parochie aangekocht huis dat tot kerk en pastorie werd verbouwd. Kort daarna werd er een klein kerkje gebouwd dat in 1820 werd vergroot. In 1829 werden deze kerk en pastorie gesloopt en er werd een nieuwe eenvoudige kerk in Waterstaatsstijl gebouwd. Deze was gelegen aan de rand van het dorp langs het riviertje de Dieze. In 1933 werd ook deze kerk afgebroken om plaats te maken voor een nieuwe en grotere Lambertuskerk naar een ontwerp van de regionaal zeer bekende architect H.M. de Graaf uit 's- Hertogenbosch. Hij ontwierp binnen de gemeente Den Bosch nog diverse andere religieuze gebouwen zoals de San Salvatorkerk (in samenwerking met J. de Graaf) in Orthen en het parochiehuis (vanaf 1984 genoemd wijkgebouw De Slinger) evenals het er naast gelegen Eucharistische Kring Huis. Zijn ontwerpen worden allen gekenmerkt door een sober traditionalisme. Dit is ook duidelijk herkenbaar in het kerkgebouw in Engelen: het gebouw heeft een vrij traditioneel-sober karakter, maar in de expressieve hoofdvorm en de uitwerking van diverse details zien we de invloed van het baksteenexpressionisme van de Amsterdamse school. De Lambertuskerk werd op 24 oktober 1933 door bisschop Diepen van Den Bosch ingewijd. Ondanks het oorlogsgeweld in de laatste maanden van 1944, toen Engelen zwaar onder vuur lag, bleef de schade aan het gebouw en het interieur beperkt. Enkel de oostelijke gevel van de kerk werd beschadigd. Deze beschrijving met waardestelling heeft betrekking op het gehele kerkgebouw, interieur en exterieur. De pastorie is tegelijk met de kerk gebouwd, eveneens naar ontwerp van H.M. de Graaf. De pastorie wordt geacht binnen de beschermende werking van de Monumentenverordening te vallen. Ligging: Het kerkgebouw ligt samen met de pastorie op een breed rechthoekig perceel dat aan de achterzijde (west) begrensd wordt door de Achterstraat en aan de voorzijde (oost) door de Graaf van Solmsweg en de Dieze. Op dit perceel stond tot 1933 ook de oudere voorganger, de Waterstaatkerk uit 1830, met de oude pastorie. Deze kerk had een verbinding met het naastgelegen (noord) kloostergebouw. Ook het huidige kerkgebouw had een verbinding met dit voormalige klooster. Deze is tegenwoordig dichtgezet. Ten zuiden van het kerkgebouw ligt de pastorie die middels een portaal met het schip van de kerk in verbinding staat en ook een verbinding heeft met de sacristie.	2
Beschrijving Algemeen (hoofdvorm, kap): De driebeukige pseudobasiliek is opgetrokken in schoon metselwerk (Vlaams verband) en heeft een zadeldak dat haaks op de Graaf van Solmsweg staat. Het gebouw heet een iets lagere en smallere, uitgebouwde portaaltravee met eigen zadeldak. Dit wordt herhaald in de laatste travee (priesterkoor). Het tussen deze uitgebouwde traveeën liggende schip telt vier traveeën. Deze indeling is aan de buitenzijde zichtbaar aan de steunbeergeleding en de situering van de vensters in de zijgevels. Dit dak is gedekt met gesmoorde Hollandse pannen en heeft op beide dakvlakken vier grote dakkapellen onder een zadeldakje. Op het dak staat een dakruiter die geheel bekleed is met leien en ook de kapellen aan de voorzijde (oost) zijn gedekt met leien. De luidklok is in 1948 gegoten bij de Gebr. Van Bergen uit Heiligerlee. Op de klok staan de namen Maria, Antonius, Anna, Gertrudis en Hildegondis. Links en rechts van de ingang aan de oostzijde heeft de kerk twee veelhoekige kapellen. Een lagere driezijdig gesloten apsis sluit de koortravee af. Gevels: Alle gevels zijn uitgevoerd in schoon metselwerk. De spitsboogvormige ramen in de zijgevels en voorgevel (oostzijde) bevatten glas-in-lood. Deze acht vensters in de zijgevels zijn steeds in paren aangebracht. Tussen de paren zijn steunberen aangebracht. In beide dakvlakken van het zadeldak zijn vier met zadeldakjes gedekte dakkapellen opgenomen die vensters bevatten met glas-in-lood. In de voorgevel aan de oostzijde zit een grote ingang met rondboog. In de rondboog is een imitatie hardstenen sluitsteen opgenomen en aan weerszijden van de ingang zit een smal zijlicht met glas-in-lood. Boven de ingang zitten vier vensters die samen een spitsboog vormen. Het glas-in-lood in deze vensters en de drie spitsboogvensters in de veelhoekige kappellen is na granaatinslagen in 1944 vervangen. Met uitzondering van de vervangen ramen in de voorgevel zijn alle glas-in-loodramen (zijgevels en dakkapellen) ontworpen door de firma Basart en Sloet uit Den Haag in 1933. Al deze vensters zijn voorzien van kunststof voorzetramen. Deze dienen als bescherming voor het glas-in-lood en hebben tegelijk een isolerende functie.	3
Ruimtelijke indeling: Via de grote ingang aan de oostzijde betreedt men het tochtportaal. Rechts in het tochtportaal zit een doorgang die toegang verschaft tot de trap in de rechter kapel naar het orgelbalkon. Behalve de trap naar het balkon bevat de rechter kapel ook een ruimte (toegankelijk vanuit de kerkruimte) waar oorspronkelijk een beeld van de heilige Blasius stond. In deze ruimte staat nu een doopvont. De linker kapel is toegankelijk vanuit de kerk en was oorspronkelijk ontworpen als doopkapel. Deze ruimte is nu ingericht als Gedachteniskapel. Het bankenplan en de banken dateren uit de bouwtijd en bieden plaats aan 300 kerkgangers aan weerszijden van een middenpad dat naar het altaar leidt. Het aanzicht van het interieur wordt bepaald door zeven met baksteen bekleedde paraboolbogen in het schip. Hierdoor krijgt het kerkgebouw een markante ruimtelijke werking. In de rechter zijmuur (noordelijke zijbeuk) is een viertal biechtstoelen verwerkt die worden afgesloten door een gordijn. Deze zijbeuk eindigt aan de westelijke zijde in een nis die oorspronkelijk als rustaltaar was ingericht. Tegenwoordig staat hier een beeld van de heilige Lambertus. De linker zijbeuk eindigt in een nis die in gebruik is als Mariakapel. Rechts van deze kapel, op de hoek met het priesterkoor, staat een bakstenen preekgestoelte. Deze is onderdeel van het oorspronkelijke ontwerp van de kerk. In de linker zijmuur (van de zuidelijke zijbeuk) zit een doorgang naar de naastgelegen pastorie. Deze is nog steeds als zodanig in gebruik. Het wat hoger gelegen priesterkoor wordt rond afgesloten. Rechts van het priesterkoor is een kleine ruimte die als berging wordt gebruikt. Links is de toegang tot de sacristie. Deze staat in verbinding met de pastorie. Onder dit deel van de kerk (priesterkoor, berging en sacristie) is een ondiepe kelder. Interieurelementen: De binnenmuren van de kerk bestaan uit schoon metselwerk van zacht gele baksteen waar enkele donkere banden in zijn verwerkt. De lagere zijbeuken worden van het schip gescheiden door een rij van drie natuurstenen kolommen die middels bakstenen bogen met elkaar verbonden zijn. De vloer van de kerk is betegeld met vierkante beige, rode en grijze vloertegels met zwarte accenten van firma Ras uit Den Bosch. Deze omlijsten de twee vakken met kerkbanken in het schip. Het tongewelfde plafond tussen de bogen is vervaardigd van blank hout waarvan enkele banen groen zijn geschilderd.	4
Het interieur dateert nog geheel uit de bouwtijd. Dit geldt zowel voor de indeling als het nagelvaste interieur. Bovendien zijn er veel stukken uit de inventaris van de vorige kerk overgegaan naar deze kerk. Het orgel in zijn huidige vorm dateert uit 1937. Het is gemaakt door Fa. Vermeulen te Weert en bevat de orgelpijpen van het orgel uit de vorige kerk. In de Gedachteniskapel staat een beeld van st. Jozef en een 18de-eeuws Zuid-Nederlands lindenhouten Mariabeeld. In het muurwerk boven de bogen zitten schilderingen (links vier en rechts vier), in 1933 gemaakt door de norbertijn M.W. van Helvoirt van de abdij van Berne. (Het patronaatsrecht over de kerk van Engelen kwam in 1285 in handen van de norbertijnenabdij van Berne. De parochie wordt nog steeds bediend door de norbertijnen van deze abdij, die sinds de 19e eeuw in Heeswijk is gevestigd.) Deze schilderingen stellen het eigenlijke Kerkelijke Jaar voor. De al eerder genoemde glas-in-loodramen in de dakkapellen en de spitsboogvensters zijn uitgevoerd in een sobere Amsterdamse Schoolstijl. Tegen beide zijmuren (van zowel de noordelijke als zuidelijke zijbeuk) hangen kruiswegstaties die afkomstig zijn uit de vorige kerk, net als de 19de-eeuwse 16-armige kaarsenkroon die midden in het schip hangt. Het altaar in de apsis is ontworpen door de architect van de kerk, H.M. de Graaf, en is vervaardigd door Vervoordeldonk uit Den Bosch. Achter het altaar hangt een missiekruis uit 1934 en links hiervan hangt een wandkleed met een afbeelding van st. Norbertus. Dit kleed is in 1985 vervaardigd door enkele parochianen ter ere van het 700 jarige bestaan van het pastoraat van de Norbertijnen in Engelen. Constructies: De gehele constructie van de kerk dateert uit 1933 en wordt visueel gekenmerkt door de zeven bakstenen paraboolbogen in het schip. Ook de kap heeft het oorlogsgeweld goed doorstaan en verkeert nagenoeg in oorspronkelijke staat. Erf, bijgebouwen, diversen: Links (zuidelijk) van de kerk staat de pastorie die zowel met het schip als met de sacristie van de kerk in verbinding staat.	5
Motivering voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst 1. Architectonische en stedenbouwkundige waarden De St. Lambertuskerk aan de Graaf van Solmsweg 73 te Engelen is gesitueerd op een zeer beeldbepalende plaats langs de Dieze en op het perceel waar voorheen ook de 19de-eeuwse voorganger van de kerk stond, links van het voormalige klooster en pensionaat uit het eerste kwart van de 19de eeuw. De kerk is dan ook van stedenbouwkundig belang. Daarnaast heeft het gebouw een hoge architectonische waarde vanwege het vrij traditioneel-sober karakter, waar in de expressieve hoofdvorm en de uitwerking van diverse details duidelijk de invloed van het baksteenexpressionisme van de Amsterdamse school te zien is. Deze kerk is in zijn bouwstijl, constructie en gaafheid een goed en bijzonder voorbeeld van kerkelijke architectuur in het tweede kwart van de 20ste eeuw en vertegenwoordigt daarmee een zekere zeldzaamheidswaarde binnen de gemeente 's-Hertogenbosch. 2. Bouw- en/of kunsthistorische waarden Het gebouw dateert geheel uit 1933 en heeft vrijwel geen wijzigingen ondergaan. Vanwege deze intacte bouwhistorie heeft het pand bouwhistorische waarde. De sobere maar markante bouwstijl waarin het kerkgebouw is uitgevoerd, naar een ontwerp van de regionaal bekende architect H.M. de Graaf, geeft het object kunsthistorische waarde. Bovendien bevat het gebouw waardevolle decoratieve (interieur)elementen uit de bouwtijd, vervaardigd door gerenommeerde ateliers en ambachtslieden. Tevens zijn er diverse kostbare inventarisstukken uit de oudere voorganger van deze kerk aanwezig. Deze elementen tezamen geven het kerkgebouw een hoge kunsthistorische waarde. 3. Cultuurhistorische waarden Als geheel gaaf en nog steeds als zodanig functionerend kleinschalig kerkgebouw uit 1933 heeft het object cultuurhistorische waarde. Het gebouw kenmerkt de geschiedenis van de parochie binnen Engelen en markeert de bloei van deze gemeenschap in deze periode. Het object St. Lambertuskerk aan de Graaf van Solmsweg 73-75, bestaande uit een zeer gave (zowel interieur als exterieur) kerk uit 1933 naar ontwerp van de Bossche architect H.M. de Graaf met authentieke interieuronderdelen uit de bouwtijd en diverse inventarisstukken uit de 19de-eeuwse voorganger samen met de pastorie, is op basis van bovenstaande criteria beschermenswaardig als gemeentelijk monument in de gemeente 's-Hertogenbosch.	6

Gemeente 's-Hertogenbosch

2018

Pastorie

Aan linkerzijde van de Sint-Lambertuskerk bevind zich de bijbehorende pastorie, tezamen met het kerkgebouw in 1933 gebouwd naar een ontwerp van architect H. de Graaf. De architectuur van de jaren dertig werd gekenmerkt door diverse vormen van expressionisme, wat goed zichtbaar is in het kerkgebouw. Qua materiaalgebruik zien we vaak bakstenen gevels met verdiept voegwerk. De grotere, vrijstaande of geschakelde huizen kregen vaak daken met overstekken, een architectuur die op dit moment overal weer sterk in de mode is (onder andere Grote Wielen!). De pastorie is dus eigenlijk zeer eigentijds. Het pand heeft een symmetrische voorgevel met brede gekoppelde vensters aan weerszijden van de halfrond gesloten voordeur.

Magazine Open Monumentendag (2018) 45

Bossche Encyclopedie |